नोंदीत दिलेल्या पर्यायांचा क्रम हा त्यांच्या एकूण सर्वेक्षणातील वारंवारितेनुसार दिलेला आहे याची नोंद घ्यावी. व्याकरणिक विशेष : {करण}
वाक्यातील क्रियापदाचा अर्थ पूर्ण होण्याच्या दृष्टीने आवश्यक साधनाचा निर्देश करणारे नाम आणि वाक्यातील क्रियापद यांच्यातील परस्पर संबंध ‘करण’ या कारकाद्वारे दर्शविला जातो. उदा: ‘मुलाने सापाला काठीने मारले’ या वाक्यातील ‘मारणे’ या क्रियेसाठी ‘काठी’ या साधनाचा उपयोग झाला आहे. प्रमाण मराठीत साधनाचा निर्देश [-ने/नी/नं] या विभक्ती प्रत्ययाने होतो. १.० व्याकरणिक विशेषाची नोंद
मराठीच्या विविध बोलींमध्ये करण या कारकासाठी ८ पर्यायी रूपे आढळली आहेत :
(१) [-ने/नी/न/न्/ना/नु], (२) [-वरी/वर], (३) [-खल/खालं/खाली/खाले/खाल्], (४) [-घई/घी], (५) [-शी], (६) [-खन/खुन/कन], (७) [-कडं/कड्/क/कर्/करी], (८) [-स्वर इ/ए/अ]. करण या कारकासाठी सापडलेल्या प्रत्ययांचा भौगोलिक प्रसार व उदाहरणे पुढे दिली आहेत. १.१ पर्यायी रूप १ : [-ने/नी/न/न्/ना/नु]करण या कारकासाठी [-ने/नी/न/न्/ना/नु] हे पर्यायी रूप राज्यातील सर्वच जिल्ह्यांमध्ये सापडले.
१.१.१ उदाहरण (जि. पुणे, ता. जुन्नर, गाव बोरी बुद्रुक, स्त्री६५, फुलमाळी, अशिक्षित)सुरीने कापताय सपरचन का काय surine kaptay səpərčən ka kay suri-ne kap-tay səpərčən ka kay knife-INS cut-PRS.PROG apple.3SGN DM what He is cutting the apple with a knife.
१.२ पर्यायी रूप २ : [-वरी/वर]करण या कारक संबंधांचा निर्देश करण्यासाठी [-वरी/वर] हे पर्यायी रूप राज्यातील सात जिल्ह्यांमध्ये आढळले. या पर्यायी रूपाचा भौगोलिक आणि सामाजिक प्रसार व उदाहरणे खाली दिली आहेत :
| जिल्हे | तालुका व गाव |
|---|---|
| बुलढाणा | जळगाव-जामोद - वडगाव पाटण (माळी समाज) |
| जळगाव | जळगाव - धामणगाव, चाळीसगाव - दहिवद, चोपडा - तांदळवाडी |
| धुळे | धुळे - सोनगीर, खेडे व शिरूड-खोरदड, शिरपूर - आंबे व शिंगावे, साक्री - दिघावे व धाडणे |
| नंदुरबार | नंदुरबार -घोटाणे व धानोरा, नवापूर - चिंचपाडा, शहादा - प्रकाशा व शहादा |
| नाशिक | मालेगाव - कळवाडी व कौळाणे (गा.), सटाणा - दरेगाव |
| पालघर | डहाणू - बोर्डी (मांगेला समाज) |
| सातारा | वाई - पांडेवाडी (नवबौद्ध समाज) |
कापी र्‍हायनात त्या चाकूवरी kapi rʰaynat tya cakuwəri kap-i rʰaynat tya caku-wəri cut-CP STAY.PSR.PROG.3PL DEM.DIST.OBL knife-INS They are cutting (something) with a knife.
१.३ पर्यायी रूप ३ : [-खल/खालं/खाली/खाले/खाल्]करण या कारकासाठी [-खल/खालं/खाली/खाले/खाल्] हे पर्यायी रूप चार जिल्ह्यांमध्ये आढळले. या पर्यायी रूपाचा भौगोलिक आणि सामाजिक प्रसार व उदाहरणे खाली दिली आहेत :
| जिल्हे | तालुका व गाव |
|---|---|
| रायगड | कर्जत - साळोख (कातकरी समाज), रोहा - चिंचवली (कातकरी समाज), महाड - नरवण-भेलोशी (कातकरी समाज) |
| ठाणे | मुरबाड - मढ (ठाकूर समाज) |
| पालघर | वसई - सायवन (मल्हार कोळी समाज), डहाणू - बोर्डी (वारली समाज), मुरबाड+पिंपळशेत (मल्हार कोळी आणि वारली समाज) व वेती (कातकरी समाज), तलासरी - उधवा (वारली समाज) व गिरगाव (वारली समाज), जव्हार - हातेरी (क ठाकूर आणि वारली) व खंबाळा (कोकणा समाज), मोखाडा - दांडवळ (वारली समाज) |
| नाशिक | त्र्यंबकेश्वर - गोलदरी (महादेव कोळी समाज) |
करण या कारक संबंधांचा निर्देश करण्यासाठी [-घई/घी] हे पर्यायी रूप राज्यातील तीन जिल्ह्यांमध्ये सापडले. या पर्यायाचा भौगोलिक प्रसार व उदाहरणे खाली दिली आहेत :
| जिल्हे | तालुका व गाव |
|---|---|
| नाशिक | मालेगाव - कळवाडी व कौळाणे (गा.), सटाणा - दरेगाव |
| धुळे | धुळे - लळींग, सोनगीर, खेडे व खोरदड, शिरपूर - आंबे, शिंगावे व बोराडी, साक्री - दिघावे व धाडणे |
| नंदुरबार | नंदुरबार - घोटाणे, नवापूर - खांडबारा, शहादा - शहादा |
हातघइ पाडी त्यानी खाली hatɡʰəi paḍi tyani kʰali hat-ɡʰəi paḍ-i tya-ni kʰali hand-INS drop-PFV.3SGF he.OBL-ERG down He dropped (the bottle) with (his) hand.
१.५ पर्यायी रूप ५ : [-शी]करण या कारकासाठी [-शी] हे पर्यायी रूप राज्यातील तीन जिल्ह्यांमध्ये आढळले. या पर्यायी रूपाचा भौगोलिक आणि सामाजिक प्रसार व उदाहरणे खाली दिली आहेत :
| जिल्हे | तालुका व गाव |
|---|---|
| रायगड | कर्जत - साळोख (कातकरी समाज) |
| ठाणे | अंबरनाथ - उसाटणे (आगरी समाज) |
| पालघर | डहाणू - मुरबाड+पिंपळशेत (वारली समाज), तलासरी - उधवा (वारली समाज), वसई - सायवन (कातकरी) |
हातरूमालशी नाक पुसलं hatrumalši nak puslə hatrumal-ši nak pus-l-ə handkerchief-INS nose wipe-PFV-3SGN (He) wiped his nose with a handkerchief.
१.६ पर्यायी रूप ६ : [-खन/खुन/कन]करण या कारक संबंधांचा निर्देश करण्यासाठी [-खन/खुन/कन] हे पर्यायी रूप राज्यातील चार जिल्ह्यांमध्ये आढळले. या पर्यायी रूपाचा भौगोलिक आणि सामाजिक प्रसार व उदाहरणे खाली दिली आहेत :
| जिल्हे | तालुका व गाव |
|---|---|
| रत्नागिरी | रत्नागिरी - झाडगाव (भंडारी समाज) |
| रायगड | रोहा - चिंचवली (कातकरी समाज) |
| नाशिक | त्र्यंबकेश्वर - गोलदरी (महादेव कोळी) |
| जळगाव | रावेर - निरूळ (गुजर समाज) |
पेनकन तोडून टाकला फोडून टाकला penkən toḍun ṭakla pʰoḍun ṭakla pen-kən toḍ-un ṭak-l-a pʰoḍ-un ṭak-l-a pen-INS break-CP THROW-PFV-3SGM break-CP THROW-PFV-3SGM He burst (the balloon) with a pen.
१.७ पर्यायी रूप ७: [-कडं/कड्/क/कर्/करी]करण या कारक संबंधांचा निर्देश करण्यासाठी [-कडं/कड्/क/कर्/करी] हे पर्यायी रूप राज्यातील तीन जिल्ह्यात सापडले. या पर्यायी रूपाचा भौगोलिक आणि सामाजिक प्रसार व उदाहरणे खाली दिली आहेत :
| जिल्हे | तालुका व गाव |
|---|---|
| रायगड | कर्जत - साळोख (कातकरी) |
| पालघर | जव्हार - हातेरी (वारली आणि क ठाकूर समाज), मोखाडा - दांडवळ (वारली समाज) |
| नंदुरबार | शहादा - प्रकाशा (भिल्लं समाज) |
पेनाकडं चित्र काडतोय penakəḍə čitrə kaḍtoy pen-a-kəḍə čitrə kaḍ-toy pen-OBL-INS picture.3SGN draw-PRS.PROG.3SGM He is drawing a picture with a pen.
१.८ पर्यायी रूप ८ : [-स्वर इ/ए/अ]करण या कारकासाठी [-स्वर इ/ए/अ] हे पर्यायी रूप केवळ पालघर जिल्ह्यात वसई तालुक्यामधील वाघोली गावातील सामवेदी ब्राह्मण समाजात व कळंब गावातील मांगेला समाजात तसेच डहाणू तालुक्यातील मुरबाड व पिंपळशेत (वारली आणि मल्हार कोळी) या ठिकाणी आढळले.
१.८.१ उदाहरण (जि. पालघर, ता. वसई, गाव कळंब, स्त्री२८, मांगेला, १२वी)वानकटाई मारीन किंवा चपलाने मारीन wankəṭa-i mar-in kinwa čəpla-ne mar-in wankəṭa-i mar-in kinwa čəpla-ne mar-in slipper.PL.OBL-INS hit-FUT.1SG or slipper.OBL-INS hit-FUT.1SG I will hit (you) with a slipper or footwear.
१.८.२ उदाहरण (जि. पालघर, ता. वसई, गाव कळंब, पु८०, मांगेला, बी.ए.)आता सपरचंद त्या पिशविनी काढलं का न तोंडाई खाल लागलाय ata səpərčənd tya pišwini kaḍʰlə ka nə toṇḍai kʰal laɡlay ata səpərčənd tya pišwi-ni kaḍʰ-l-ə ka nə toṇḍa-i kʰa-(a)l laɡlay now apple.3SGN DEM.DIST.OBL bag-ABL remove-PFV-3SGN COMP and mouth.OBL-INS eat-NON.FIN ATTACH.PRS.PROG.3SGM Now he has taken the apple out of the bag and is eating it with his mouth.
