‘पाणी पिण्यासाठी वापरले जाणारे भांडे’ या संकल्पनेसाठी महाराष्ट्रात मोठ्या प्रमाणावर वैविध्य आढळते. पेला, फुलपात्र, वाटी, ग्लास, कप, संपुट, लोटा, झाकन, गडवा, चंबू, कटोरी, गडू, गंज, जांब, इ. शब्द प्रामुख्याने आढळून येतात. या शब्दाचा भौगोलिक विस्तार पुढीलप्रमाणे आहे.

‘छप्पर १ (उतरते छप्पर)’ या संकल्पनेसाठी मराठी भाषेतील बोलींमध्ये खालीलप्रमाणे वैविध्य सापडले आहे. कौल, कौलं, कौलारू, कयेलू, कवल, कवेल, कवेला, कवलाई, कोयलू, कौला, कवलर, कौलार, कवलारी, कोलारू, कौलाच घर, छप्पर, छपर, छप्रं, छप्रा, चप्प्रा, छपरी, छप्परूस, छप्र्या, सपार, सप्प्रे, सप्री, शप्पर,

‘छत किंवा छप्पर’ म्हणजे ऊन, वारा, पाऊस यापासून संरक्षण मिळण्यासाठी घराच्या वरील भागावर असलेले आवरण होय. महाराष्ट्रातील भौगोलिक रचनेचा विचार करता विविध जिल्ह्यांत दोन प्रकारची छतांची रचना आढळून येते – एक म्हणजे उतरत्या रचनेचे छप्पर आणि दुसरे म्हणजे सपाट पृष्ठभाग असलेले छप्पर.

‘नव्या पद्धतीच्या दारांना लावायची कडी' या संकल्पनेसाठी संपूर्ण महाराष्ट्रात कडी, कडीकोयंडा हे शब्द सर्वसाधारणपणे आढळून येतात.

पूर्वीच्या काळातील घरांचे दरवाजे बंद करण्याकरता ज्या पद्धतीची कडी वापरली जात असे त्या ‘आडना’ या संकल्पनेकरता सदर सर्वेक्षणात कडी, कोयंडा, आगळ, आडना, खिट्टी, खटका, आडा, आडगुना, आडची,

या संकल्पनेसाठी मराठी भाषेतील बोलींमध्ये खालीलप्रमाणे वैविध्य सापडले आहे. खराटा, खट्टा, खर्‍हाटा, खरोटा, खराटो, झ़ाडू, ज़ाडू, झ़ारु, झ़ाळू, झाडू, भुतारी, बुतारी, भोकरी, बोख्री, बोखर्‍या, बोक्री, बाहरी, बाडी, भारा, बहारा, बाहरू, भायडो, साळुता,

नव्या पद्धतीच्या घरात फरशीवर वापरण्यात येणारा ‘झाडू’ या संकल्पनेसाठी महाराष्ट्रात आढळून आलेले शब्दवैविध्य पुढीलप्रमाणे. सदर संकल्पनेकरता झ़ाडू, जाडू, झाडू, झ़ारू, झ़ाळू,

'जुन्या पद्धतीची घरे झाडण्यासाठी वापरण्यात येणारा झाडू' या संकल्पनेसाठी मराठी भाषेतील बोलींमध्ये खालीलप्रमाणे वैविध्य सापडले आहे. फडा, फळा, झाडू, केरसुनी, झाडणी, झ़ाडणी, झाडनी, साळूता, लक्ष्मी, बाहरी, बहारी, बाहारी, बोहरी, भाहरी, मोळ, मोली, बुतारी, भुतारी, बुतारं,

‘जाते स्वच्छ करण्यासाठी तसेच देव्हाऱ्यात वापरला जाणारा लहान आकाराचा झाडू’ या संकल्पनेसाठी महाराष्ट्रात आढळणारे शाब्दिक वैविध्य पुढीलप्रमाणे. सदर संकल्पनेकरता फडा, फडूली, फळा, छोटा फडा, फडली, लहान फळा, फडी, फडे, फरका, ज़ाडु,

‘अळू’ या संकल्पनेसाठी मराठी भाषेतील विविध बोलींमध्ये खालीलप्रमाणे वैविध्य सापडले आहे. अळू, आळू, येळू, आडुची पानं, पोती, चिमकुरा, च़मकुरा, धोपा, धोबा, कोचई, तेरा, तेरी, तेरे, तेडा, पात्रा, पाथरा, बरमाराकस, गाटीये, घाट्या, घाट्याची पानं, देठी, गरगट, गडारा, पाटोन्ना, पातोड्याची पानं, घुया, आहल्या पानं, डोडा, बेस्रम, इ.

‘घोसाळे’ हा उत्तर आफ्रिका आणि आशिया खंडांमधील उष्ण कटिबंधीय प्रदेशांत उगवणारा एक वेल आहे. याला काकडीसारखी दंडगोलाकार, गुळगुळीत सालीची फळे येतात. याच्या कोवळ्या फळांचा भाजी म्हणून स्वयंपाकात उपयोग होतो, तसेच याची वाळलेली फळे आंघोळीसाठी नैसर्गिक घासणी म्हणून वापरली जातात.

‘दुधीभोपळा‘ या संकल्पनेसाठी मराठीच्या विविध बोलींमध्ये काही वैविध्य आढळून आले आहे. दुधीभोपळा, दुधी, भोपळा, लवकी, कद्दू, मुगाडी, म्हारो दुधी, तुम्मा, सकेनी, कोठळे/कोंटळ्या, परास, डांगडा, हरसुल, इ. शब्द आढळून येतात.

‘शिराळे’/’दोडके’ या संकल्पनेसाठी मराठी भाषेतील विविध बोलींमध्ये खालीलप्रमाणे वैविध्य सापडले आहे. दोडका हा शब्द त्याच्या ध्वन्यात्मक भेदांसह महाराष्ट्रातील जवळपास सर्वच जिल्ह्यांमध्ये वापरला जातो. याचबरोबर शिराळं आणि तत्सम शब्द कोकणातील रत्नागिरी, पालघर, रायगड, ठाणे, सिंधुदुर्ग जिल्ह्यामधील

‘तांबडा भोपळा’ ही मोठ्या आकाराचे फळ येणारी वेलवर्गातील वनस्पती आहे. या फळभाजीला महाराष्ट्रातील विविध जिल्ह्यांमध्ये त्याच्या आकार, चव, रंग, ठिकाण व आहारातील उपयोगानुसार वेगवेगळ्या नावांनी ओळखले जाते. उदा. चक्री भोपळा, घागरी भोपळा, गोड भोपळा, साखर कोहळा, लाल भोपळा, काळा भोपळा, फराळी भोपळा, शिकरण भोपळा, काशीकोहळं, पंढरपुरी कोयरं, गंगाफळ,

‘सिमला मिरची’ या संकल्पनेसाठी महाराष्ट्रात शिमला मिरची, ढब्बु मिरची, ढोबळी मिरची, भोपळा मिरची, फोफेरी मिरची, भोंगी मिरची, पोंगली मिरची, चपाटा मिरची, सरकारी मिरची, डगर मिरची, म्हातारी मिरची, टपोरी मिरची, भेंडी मिरची,

शेवग्याच्या शेंगांचा उपयोग आहारात अनेक प्रकारे करतात. ‘शेवगा’ या संकल्पनेकरता मराठी भाषेतील विविध बोलींमध्ये खालीलप्रमाणे वैविध्य आढळले आहे.

जमिनीखाली उगवणारे गोड कंद ‘रताळे’ या संकल्पनेसाठी मराठी भाषेतील विविध बोलींमध्ये खालीलप्रमाणे वैविध्य आढळले आहे.

एखादी व्यक्ती अथवा ठिकाण यांच्या स्थिर जागेचा विचार करता त्यांच्या ‘मुखासमोरील दिशे’च्या निर्देशाकरता सदर सर्वेक्षणामध्ये महाराष्ट्रातील मराठीच्या विविध बोलींमधे खालीलप्रमाणे वैविध्य दिसून येते.

‘पाठीमागील दिशा’ या संकल्पनेसाठी माग, मागे, मागोमाग, मागुन, माघ, माघारशी, माघारी, मांघारी, मांगारी, मांगी, पाठीमागे, पाठीमाग, पाटीमागे, पाटीमांग, पाटीमागन, पट्टीमांगा, पाठी, पाठीशी, पाठीकड, पाटकडे, पाटीकडे, फाट्सुन, फाट्ल्यान, पाटल्यान, मंगराटे, मंगराइ, मंगारशी, पिछे, पछ, पछो, पिज्जा, पासमा, पाठीधर, इ. असे वैविध्य आढळून आले.

संदर्भ दिला जाणार्‍या व्यक्तीच्या/वस्तूच्या अनुषंगाने एखादी व्यक्ती, वस्तू, किंवा ठिकाण यांच्यातील सहसंबध आणि दिशा दर्शविण्यासाठी भाषेत काही विशिष्ट शब्द योजिले जातात. या शब्दांना दिशाबोधक शब्द असे म्हणतात. सदर नोंदींमध्ये वर्णन केलेले वर, खाली आणि मध्ये हे तिन्ही शब्द दिशाबोधक आहेत.

भाषेतील कालनिदर्शक संकल्पनांपैकी दिवसाचे दर्शक असणाऱ्या ‘चालू दिवस’,‘येणारा दिवस’ आणि ‘उलटून गेलेला दिवस’ या संकल्पनांसाठी प्रमाण मराठीमध्ये अनुक्रमे आज, उद्या आणि काल असा तिहेरी भेद आढळून येतो. मात्र महाराष्ट्राच्या पश्चिमोत्तर आणि उत्तर दिशेकडील जिल्ह्यांना गुजराती, तसेच हिंदी भाषिक

मराठी भाषेतील दिशादर्शक शब्दांकरता बोलींमध्ये बरेच वैविध्य दिसून येते. भौगोलिकदृष्ट्या त्या प्रदेशाची रचना आणि जगाकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन (worldview) या दोन गोष्टींचा प्रभाव दिशादर्शक शब्दांच्या रचनेत दिसून येतो. सूर्य खालच्या दिशेने उगवतो आणि वरच्या दिशेने मावळतो हा दृष्टीकोन सर्वेक्षणातील सर्व जिल्ह्यांमध्ये दिसून आला. ‘सूर्य उगवण्याची दिशा’ या संकल्पनेसाठी पूर्व, खालतं, उगवत, खाल्लाकड, उगवती, खालती, हेट्टा,

मराठी भाषेतील परिमाणवाचक किंवा संख्यावाचक विशेषणांमध्ये गणनावाचक, आवृत्तिवाचक, अनिश्चिततावाचक असे उपप्रकार आढळतात. ‘अधिकत्व’ आणि ‘न्यूनत्व’ या संकल्पनांकरता महाराष्ट्रात आढळून येणारे वैविध्य पुढीलप्रमाणे.

‘स्वत:चा मुलगा-मुलगी’ या संकल्पनेसाठी महाराष्ट्रात पुढीलप्रमाणे वैविध्य आढळते. मुलगा-मुलगी, पोरगा-पोरगी, ल्योक-लेक, आंडोर-आंडेर, झिल-चेडु, लेकुस-लेकीस, पोशा-पोशी, सोहरा-सोहरी, बेटा-बेटी, डिकरा-डिकरी, पोयरो-पोयरी, छोरा-छोरी, चेडो-चेडु, टुरा-टुरी, पोट्टं-पोट्टी, छोकरा-छोकरी, पुतुस-धुवस, लेकरू-लेकरी, कारटं-कारटी, छोकरो-छोकरी, छोरो-छोरी, पुराय-पोरीयो, हप्पा-निगरी इ. शब्द आढळतात.

‘नवरा-बायको’ या संकल्पनेसाठी महाराष्ट्रात खूप वैविध्य आढळून आले आहे. नवरा-बायको, पती-पत्नी, मालक-मालकीन, कारभारी-कारभारीन, घो-बायल, घरवाला-घरवाली, धनी-अर्धांगीनी, होडास-होडीस, मरद-औरत, मिया-बिबी, मिस्टर-मिसेस, हजबंड-वाइफ इ.

‘वडिलांची लहान बहिण आणि वडिलांची मोठी बहिण’ या संकल्पनेकरता आत्या हा शब्द महाराष्ट्रातील बहुतांश भौगोलिक प्रदेशात वापरला जातो. धोंगडे (२०१३:७५) मध्ये सदर नातेवाचक शब्दासाठी आत्या, आक्का, मावळण व फुई या शब्दांची नोंद केलेली आहे.

‘वडिलांच्या लहान बहिणाचा नवरा आणि वडिलांच्या मोठ्या बहिणाचा नवरा’ या संकल्पनेसाठी मामा, मामाजी, फुफा, फुपा, फुआ, फुवा, फोफा, फुफाजी, फफा, फुप्पा, काका, आतेयमामा, आतोबा, आत्तोबा, आतेमामा, आत्तो, आतो, आतोयी, आतव्या, आतोइ, आतुई, आत्तुई, आतुबा, फियाजी, फिया, फुया, फुआजी, फुओ, फुवो,

‘आईचा लहान आणि मोठा भाऊ तसेच आईच्या लहान आणि मोठ्या भावांची बायको’ हे नाते दर्शविण्यासाठी महाराष्ट्रातील जवळपास सर्वच जिल्ह्यात मामा आणि मामी हे नातेवाचक शब्द आढळून आले. याव्यतिरिक्त सदर सर्वेक्षणात मामा या शब्दासाठी मावळा, मावळो, मामू, मामो, मामूस, मामास, काकास, मामाजी, अंकल, पयतीव,

‘मोठ्या बहिणीचा नवरा’ आणि ‘धाकट्या बहिणीचा नवरा’ या दोन नातेवाचक शब्दांकरिता महाराष्ट्रातील विविध प्रदेशात पुढीलप्रमाणे शब्दवैविध्य दिसून येते. मेव्हणा, म्हेवना, मेवना, मेवणा, मेव्हना, मेवनो, म्हेवने, मेहुना, म्हेऊना, मेवने, मेव्हने, मेहुने, मेव्हुना, मेव्हनं,

‘बायकोचा मोठा भाऊ’ आणि ‘बायकोचा धाकटा भाऊ’ या दोन नातेसंबंधांकरिता महाराष्ट्रातील विविध प्रदेशात खालीलप्रमाणे शब्दवैविध्य आढळून येते. म्हेवना, मेव्हने, मेव्हना, म्हेवने, भाऊजी, मेवनं, मेवना, मेव्हणा, मेवनो, साडू, मेवने, मेहुना, म्हेऊना, साला, दाजी, मेहुने, मेंव्हना, मेव्हनं, मेव्हना, मेव्हुना, मामा, पाहुने, लाहान मिवने, मोठे मिवने, धाकला मेवना,

‘वडिलांचा मोठा भाऊ’ आणि ‘वडिलांच्या मोठ्या भावाची बायको’ या दोन नात्यांना महाराष्ट्रातील विविध प्रदेशात शब्दवैविध्य दिसून येते. वडिलांचा मोठा भाऊ या नात्याला च़ुलता, काका, मोठा बाबा, मोठे वडील, मोठा बापू, मोठा बाप, मोठा पप्पा, म्हालपा, मोठा आबा, चाचा, बाबास, वडलो तिती,

‘आईची मोठी बहीण’ आणि ‘आईची लहान बहीण’ या नात्याकरता महाराष्ट्रातील विविध प्रदेशांत कमी-अधिक प्रमाणात वैविध्य आढळून येते. मावशी हा नातेवाचक शब्द महाराष्ट्रातील सर्वच जिल्ह्यांत सर्रास वापरला जातो. त्याचप्रमाणे सदर सर्वेक्षणात या संकल्पनेकरता माउशी, मोठी माऊशी, माशी, मोसी, मॉसी, मोठी आई, आई, आईमोठी, खाला, जिजी, जिज़ा, मोठास, मोठ्या आस,

‘नवऱ्याचा मामा’ या संकल्पनेसाठी महाराष्ट्रातील विविध प्रदेशांत मामसासरे, मामा, काका, सासरे, वडील, बाबा, बाप, च़ुलता, मोठा बा, भाको, मावळा, मावळे सासरे, आज़्ज़ा,फुयसाका, भासवायरी इ. शब्दवैविध्य दिसून येते.

'नवर्‍याचा मोठा भाऊ' या संकल्पनेसाठी महाराष्ट्रातील विविध प्रदेशांत दीर, जेठ, देर, भासरा, देवर, भाया, भावसासरा, भावला, भावजी, दाजी इ. शब्द दिसून येतात. सदर शब्दांचा प्रसार पुढीलप्रमाणे दिसून येतो.

'नवर्‍याच्या मोठ्या भावाची बायको' या नातेवाचक संकल्पनेसाठी ज़ाऊ, जेठानी, भावलानी, बाई, बहीन, वहिनी, भावज़य, भाबी, मोटे सासू, शिर्याळ, डायली, इ. शब्द दिसून येतात. याशिवाय आणखी काही शब्द आढळतात ते विस्ताराने पुढे पाहू.

‘नवर्‍याचा धाकटा भाऊ’ या संकल्पनेसाठी प्रामुख्याने दीर, देर, देवर, देरुस, भावजी, भाऊ, भाऊसाब इ. शब्द दिसून येतात. दीर हा शब्द पश्चिम महाराष्ट्र, मराठवाडा आणि कोकणात जास्त प्रमाणात आढळून येतो.

‘नवर्‍याच्या धाकट्या भावाची बायको’ या संकल्पनेसाठी ज़ाऊ, देरानी, बहिन, भाभी, सुन, वहिनी, खोनी, भावलीन इ. शब्द दिसून येतात. ज़ाऊ हा शब्द संपूर्ण महाराष्ट्रात कमी-अधिक प्रमाणात आढळून येतो. या शब्दाचे जाऊ, ज़ाऊबाई, दाव, ज़ावबाई, ज़ाऊबाय, वाव, ज़ऊबाई, ज़ावस, ज़ावा, ज़ाऊस, ज़ावास, इ. ध्वनिवैविध्य आढळते. तसेच धाकटेपण

‘पुरुषाच्या भावाचा मुलगा’ या संकल्पनेसाठी महाराष्ट्रात मिळालेले शब्दवैविध्य पुढीलप्रमाणे आहे. सर्वसाधारणपणे पुतन्या हा शब्द पुरुषाच्या भावाच्या मुलासाठी मोठ्या प्रमाणावर दिसून येतो. या शब्दाचे पुतण्या, पुतनो, पुतन्यो, पुतण्यो, पुतणो, पुतणा, पुतना इ. ध्वन्यात्मक वैविध्य आढळते. त्याचप्रमाणे स्वत:च्या मुलाची ओळख करून देताना वापरण्यात येणार्‍या शब्दांचा उपयोगही या नात्यासाठी केला जातो. लेक, मुलगा,

‘स्त्रीच्या भावाचा मुलगा’ या संकल्पनेसाठी भाच़ा हा शब्द मोठ्या प्रमाणात आढळला आहे. त्याचप्रमाणे ज़ावई, धाड्या हे शब्द देखील वापरले जातात. या शब्दाचे भाच़ा, भाच्चा, भाच़ो, भांजा, भासा, भासो, भाशे, भाशा, भासास, भाच़ास, भाच़स इ. ध्वन्यात्मक वैविध्य आढळते. याशिवाय अमराठी भाषिक समाजात भतीजा हा शब्द स्त्रीच्या भावाच्या मुलासाठी वापरताना दिसतात.

‘पुरुषाच्या भावाची मुलगी’ या संकल्पनेसाठी महाराष्ट्रात आढळून आलेले शब्द्वैविध्य पुढीलप्रमाणे: पुतणी, मुलगी, ध्वाडी, पोरगी, डिकरी, लेक, सोहरी, बेटी, भांजी, भतीजी, भतरजी इ. या शब्दांचा महाराष्ट्रातील प्रसार पुढे पाहू.

‘स्त्रीच्या भावाची मुलगी’ या संकल्पनेसाठी भाची हा शब्द संपूर्ण महाराष्ट्रात दिसून येतो. या शब्दाचे भाच़ी, भाशी, बाशी, भासी, भाचीस, भाच़ीस, भाचे, भाच्ची इ. ध्वन्यात्मक वैविध्य आढळते. भतीजी हा शब्द भावाच्या मुलीसाठी स्त्री-पुरुष दोघेही वापरतात असे आढळते. सिंधुदुर्ग, रत्नागिरी,

‘पुरुषाच्या बहिणीचा मुलगा’ या संकल्पनेसाठी पुरुष प्रामुख्याने भाच़ा आणि ज़ावई हे शब्द सांगतात. शिवाय भांजा, भतीजा हे शब्द स्त्री आणि पुरुष दोघेही सांगतात. तसेच इतर काही शब्द तुरळक प्रमाणात आढळतात ते विस्ताराने पुढे पाहू.

‘स्त्रीच्या बहिणीचा मुलगा’ या संकल्पनेसाठी महिला मुलगा, ल्योक, बहिणल्योक, पोरगा, आंडोर, जिजा आंडोर, पुतण्या, बहिणबेटा, इ. शब्द सांगतात असे सदर सर्वेक्षणात आढळून आले आहे. या शिवाय भांजा, भतीजा हे शब्द स्त्री आणि पुरुष दोघेही सांगतात. तसेच इतर काही शब्द तुरळक प्रमाणात आढळतात ते विस्ताराने पुढे पाहू.

‘पुरुषाच्या बहिणीची मुलगी’ या संकल्पनेसाठी प्रामुख्याने भाची, सून, पांजी, सादरसशी इ शब्दांचा वापर करतात असे आढळून आले आहे. या शिवाय भतीजी, नात, डिकरी पुरुषाने आपल्या बहिणीच्या मुलीसाठी सांगितले आहेत. हे शब्द विस्ताराने पुढे पाहू.

‘स्त्रीच्या बहिणीची मुलगी’ या संकल्पनेसाठी लेक, मुलगी, पोरगी, अंडेर, पुतणी, बहिणलेक, बहिणबेटी, बहिनीस्नी सोहरी, मावस लेक या शब्दांचा वापर करतात असे सदर सर्वेक्षणात आढळून आले आहे. याशिवाय भतीजी, नात, डिकरी हे शब्द स्त्रियांनी बहिणीच्या मुलीसाठी सांगितलेले दिसले आहे. बहिणलेक हा शब्द बहिणीच्या मुलासाठी आणि मुलीसाठीही आढळला आहे. हे शब्द पुढे विस्ताराने पाहू.

महाराष्ट्रात ‘नव-याची आई’ आणि ‘बायकोची आई’ या दोन्ही संकल्पनांसाठी सासू हाच नातेवाचक शब्द सर्व जिल्ह्यांत आढळून येतो. त्याचबरोबर या संकल्पनेसाठी मराठी भाषेतील विविध बोलींमध्ये पुढीलप्रमाणे वैविध्य आढळले आहे. सासू, सासूबाई, आत्या, आत्याबाई, आत्ती, सास, सासूस, मामी, हाऊ, हावो, फुई, हावडी इ.

महाराष्ट्रात ‘नवर्‍याचे वडील’ आणि ‘बायकोचे वडील’ या दोन्ही संकल्पनांसाठी मराठी भाषेतील विविध बोलींमध्ये खालीलप्रमाणे वैविध्य आढळले आहे. सासरा, सासरे, ससरो(स), सासरोस, सासरेबुवा, ससुर, सोग, ससुरजी, सुसराजी, सुसरो, सुसर, सुसरा, सास्रं, मामा, मामाजी, मामाजीनू माव, माओ, फुवाजी, यही, दल्ला, हरो, हाहरा, हाओरा, हावरो, अक्कडसासरा, इत्यादी.

‘मुलीची सासू’ आणि ‘मुलाची सासू’ तसेच ‘मुलीचे सासरे’ आणि ‘मुलाचे सासरे’ या संकल्पनांसाठी महाराष्ट्रातील विविध भौगोलिक प्रदेशामध्ये मिळणारे शब्द पुढे विस्ताराने पाहू. ‘महाराष्ट्राचा भाषिक नकाशा: पूर्वतयारी’ (२०१३) या पूर्वी झालेल्या भाषिक सर्वेक्षणामध्ये व्याही आणि

ा्या वस्तचा कार, उच किंा वय याचे वर्णन कर्यााठी वार्यत येणऱ्ा गुणवाचक विेणंपैी लहान-ठा ा संकल्परिता पुढल्रमाणे शब्वैवध्य आढन येे.

समकालीन मराठीच्या प्रमाण आणि बहुतांश इतर बोलींमध्ये कर्म आणि संप्रदान हे दोन्ही कारकसंबंध दर्शवण्यासाठी एकाच विभक्ती प्रत्ययाचा उपयोग होताना दिसतो. उदा. प्रमाण बोलीत 'राजाने राणीला पाहिले' आणि 'राजाने राणीला हार दिला' या वाक्यांमध्ये 'राणीला' हे एकच प्रत्ययी रूप अनुक्रमे कर्म आणि संप्रदान हे

वाक्यातील क्रियापदाचा अर्थ पूर्ण होण्याच्या दृष्टीने आवश्यक साधनाचा निर्देश करणारे नाम आणि वाक्यातील क्रियापद यांच्यातील परस्पर संबंध ‘करण’ या कारकाद्वारे दर्शविला जातो. उदा: ‘मुलाने सापाला काठीने मारले’ या वाक्यातील ‘मारणे’ या क्रियेसाठी ‘काठी’

वाक्यातील क्रियेचा वियोग बिंदू/आरंभ बिंदू दर्शविणार्‍या वाक्यातील नामाचा आणि क्रियापदाचा परस्पर संबंध दर्शविणारा कारकसंबंध म्हणजे ‘अपादान’. उदा : ‘बस सातार्‍याहून निघाली’ या वाक्यात ‘निघणे’ या क्रियेचा आरंभ बिंदू ‘सातारा’ हे नाम दर्शविते. प्रमाण मराठीत आरंभ बिंदूचा निर्देश पंचमी विभक्तीची [-ऊन/हून्]’ ही प्रत्ययी रूपे करतात.

वाक्यातील दोन नामांमधील संबंधकारक दर्शविण्याकरिता षष्ठी विभक्तीचा उपयोग केला जातो. उदा. ‘हे माझं /तुझं घर आहे’ या प्रमाण मराठीतील वाक्यात [-झ़-] हा प्रथम पुरुष आणि द्वितिय पुरुष एकवचन विभक्ती प्रत्यय ‘मी/ तू’ आणि ‘घर’ या नामांमधील संबंध दर्शवितो.

वाक्यातील दोन नामांमधील संबंध दर्शविण्याकरिता षष्ठी विभक्तीचा उपयोग केला जातो. ‘हे त्याच़ं/रमेशच़ं घर आहे’ या प्रमाण मराठीतील वाक्यात [-च़-] हा तृतीय पुरुष एकवचन विभक्ती प्रत्यय ‘तो/रमेश’ आणि ‘घर’ या नामांमधील संबंध दर्शवितो.

वाक्यातील क्रिया/व्यक्ती/ वस्तू इ.चे स्थान दर्शविणाऱ्या शब्दांतील संबंधास अधिकरण असे म्हणतात. ‘मी मुंबईत राहते’ या प्रमाण मराठीतील वाक्यात ‘राहणे’ या क्रियेचे स्थान (मुंबई) याचा निर्देश करण्यासाठी [-त] या आभ्यंतर (inessive) विभक्ती प्रत्ययाचा उपयोग होतो.

क्रियाव्याप्तीद्वारे क्रियेची पूर्णता, अपूर्णता, प्रगती किंवा पुनरावृत्ती दर्शविली जाते. वाक्यातील क्रियापदाच्या रूपावरून क्रियापदाने दर्शविलेली क्रिया वर्तमानकाळात काही काळासाठी घडत आहे / सुरू आहे असा बोध होत असेल तर त्यातून 'चालू वर्तमानकाळ' या क्रियाव्याप्तीचा

क्रियाव्याप्तीद्वारे क्रियेची पूर्णता, अपूर्णता, प्रगती किंवा पुनरावृत्ती दर्शविली जाते. वाक्यातील क्रियापदाच्या रूपावरून क्रियापदाने दर्शविलेली क्रिया भूतकाळात काही काळासाठी घडत होती / सुरू होती असा बोध होत असेल तर ते वाक्य ‘चालू भूतकाळा’त आहे असे म्हणतात.

क्रियाव्याप्तीद्वारे क्रियेची पूर्णता, अपूर्णता, प्रगती किंवा पुनरावृत्ती दर्शविली जाते. एखादी क्रिया वर्तमानकाळात नेहमी घडत असेल किंवा वर्तमानकाळात त्या क्रियेची पुनरावृत्ती संदर्भित होत असेल तर त्यासाठी रीती वर्तमानकाळातील क्रियारूप वापरले जाते.

क्रियाव्याप्तीद्वारे क्रियेची पूर्णता, अपूर्णता, प्रगती किंवा पुनरावृत्ती दर्शविली जाते. एखादी क्रिया भूतकाळात नेहमी घडली असेल किंवा भूतकाळातील क्रियेची पुनरावृत्ती संदर्भित होत असेल तर त्यासाठी रीती भूतकाळातील क्रियारूप वापरले जाते.

क्रियाव्याप्तीद्वारे क्रियेची पूर्णता, अपूर्णता, प्रगती किंवा पुनरावृत्ती दर्शविली जाते. क्रियापदाच्या रूपाद्वारे वाक्यातील क्रिया पूर्ण झाल्याचा बोध होतो तेव्हा पूर्ण क्रियाव्याप्ती आहे असे समजते. उदाहरण : ‘सुजाता घरी आली’ या प्रमाण मराठीतील वाक्यात ‘आली’ या क्रियावाचक रूपाद्वारे

विकार समरूपीभवन म्हणजे दोन किंवा त्याहून अधिक कारक-विभक्तींकरता एकाच प्रत्ययी रूपाचा होणारा वापर. विभक्तीप्रत्ययाचे रूप हा कारकसंबंध ठरविणारा निकष मानला गेला आहे. कॉम्री (१९९१:४४-४७) यामध्ये नोंदविल्याप्रमाणे जर एखादी विभक्ती ही स्वतंत्र प्रत्ययाने दाखविली जात

प्रमाण मराठीतील ‘कासव जिंकतं, ससा हरतो आणि गोष्ट संपते’ या अपूर्ण क्रियाव्याप्ती दर्शविणाऱ्या वाक्यात ‘जिंकतं’, ‘हरतो’ आणि ‘संपते’ या क्रियापदांचा अनुक्रमे ‘कासव (नपुंसकलिंग)’,‘ससा (पुल्लिंग)’ आणि ‘गोष्ट (स्त्रीलिंग)’ या तृतीय पुरुष एक वचनातील (तृ.पु.ए.व.) नामांच्या लिंगाशी सुसंवाद असल्याचे दिसते.

पूर्ण क्रियाव्याप्ती (वर्तमान/भूतकाळ) या व्याकरणिक विशेषावरील नोंदीत [-एल्] या रूपाचा क्रियापदात्मक/विधेयात्मक वापर पर्यायी रूप २ म्हणून नोंदवला गेला आहे. प्रस्तुत नोंदीत [-एल्] या रूपाचे मराठीच्या काही विशिष्ट प्रादेशिक आणि सामाजिक बोलींमध्ये

हिंदी, पंजाबी, गुजराती, कोंकणी या काही आर्य भाषांप्रमाणे मराठी देखील ‘आंशिक प्रेरकप्रवण भाषा’ (split ergative language) म्हणून ओळखली जाते. पूर्ण क्रियाव्याप्ती दर्शविणाऱ्या सकर्मक वाक्यातील तृतीय पुरुषातील कर्त्याला [-ने] हा प्रेरक प्रत्यय लागतो आणि वाक्यातील क्रियापदाचा विभक्तिवाचक नसलेल्या

हिंदी, पंजाबी, गुजराती, कोंकणी या काही आर्य भाषांप्रमाणे मराठी देखील ‘आंशिक प्रेरकप्रवण भाषा’ (split ergative language) म्हणून ओळखली जाते. पूर्ण क्रियाव्याप्ती दर्शविणाऱ्या सकर्मक वाक्यातील तृतीय पुरुषातील कर्त्याला [-ने] हा प्रेरक प्रत्यय लागतो आणि वाक्यातील क्रियापदाचा विभक्तिवाचक नसलेल्या